Z czym kojarzy Wam się Wenecja? Nam i pewnie większości osób z tłumami turystów,  miastem na wodzie, śpiewającymi gondolierami oraz karnawałem i związaną z nim tradycją masek. Będąc ostatnio w Wenecji nie mieliśmy okazji zobaczyć obchodów karnawałowych na własne oczy, ale oglądając wystawione na sklepowych wystawach weneckie maski zastanawialiśmy się jak to wszystko się zaczęło. Dlaczego akurat maski tu w Wenecji? Co one symbolizują? W tym poście postaramy się odpowiedzieć na te pytania.


Początki karnawału (wł. carnevale) sięgają już XII w. Przyjmuje się, że jego początkiem jest zwycięstwo w 1162 r. nad patriarchą Akwilei (miasta na północny-wschód od Wenecji). Ludzie świętując to zwycięstwo wyszli na plac św. Marka, zaczęli tańczyć i bawić się. W czasach największej świetności Wenecji (XII-XVI w.) zabawy karnawałowe obejmowały już wiele atrakcji m.in.: bale maskowe, występy grajków i akrobatów, zawody i pokazy z udziałem zwierząt oraz spektakle uliczne. Kwitł także handel - na ulicach sprzedawano różnorodne towary: owoce, przyprawy, cenne tkaniny ze Wschodu. Był to okres, w którym dozwolone było publiczne żartowanie z arystokracji i władz Republiki Weneckiej. Od wieków głównym miejscem obchodów karnawałowych był i nadal jest Plac św. Marka.


W czasie karnawału powszechne było noszenie masek, co pozwalało przebierańcom ukryć swoją tożsamość. Okazuje się, że mało jest dowodów historycznych wyjaśniających w pełni motyw noszenia masek w Wenecji. Najpopularniejszym i chyba najbardziej logicznym wytłumaczeniem jest to, że była to unikalna wenecka odpowiedź na bardzo silne podziały społeczne w Wenecji. Dzięki maskom zacierał się podział na klasy społeczne, ze względu na płeć albo wyzwanie religijne. W masce nie można było odróżnić arystokraty od biedaka, mężczyzny od kobiety.


Okres karnawału był momentem uwolnienia się od wszelkich ograniczeń, zażywaniu beztroski i swobody. Z tego powodu, w tym czasie zdarzało się więcej przestępstw, w tym kradzieży i gwałtów, ponieważ maska na twarzy umożliwiała bezkarną ucieczkę. Weneckie władze szybko wprowadziły zakaz noszenia masek nocą oraz zakaz noszenia broni. Mężczyznom zabraniano przebierania się za kobiety. Zakazy te były jednak łamane.
Obchody karnawału zostały zniesione w 1797 r. przez Napoleona. Zakaz podtrzymali też Austriacy. Oficjalnie karnawał przywrócono dopiero w 1979 r.


Maski to element rozpoznawczy weneckiego karnawału. Zawsze były jego ważną cechą charakterystyczną. Ich kolorystyka, zdobienia oraz symbolika jest bardzo bogata. Tradycja produkcji masek sięga tu XIII w. Od początku wykonywano je z gliny, papier mache i gipsu. Wiele najpopularniejszych wzorów masek pochodzi z komedii dell'arte (XVI-wiecznej komedii ludowej typowej dla Włoch). Powtarzalność postaci scenicznych w każdym przedstawieniu spowodowała utrwalenie pewnych typów komicznych, które posiadały charakterystyczny wygląd i zachowanie, zwanych maskami i w maskach często występujących. Tym samym komedia dell'arte rozpowszechniła tym bardziej zwyczaj noszenia masek weneckich. 


Od XV w. istniał w Wenecji zawód twórców masek tzw. mascareri. Wykonywali oni maski głównie z papier mache. To dająca się formować, twardniejąca po wysuszeniu masa z rozmiękczonej i rozdrobnionej makulatury z dodatkiem substancji wiążących m.in. kleju i gipsu oraz kredy i barwników.  Dziś w mieście istnieje wiele sklepów, w których można kupić imitacje tradycyjnych masek, często niestety chińskiej produkcji. Istnieje kilka najchętniej używanych typów masek, które noszą specyficzne nazwy. Wielu z nim towarzyszy również określony strój. Oto kilka z najpopularniejszych rodzajów:

Najsłynniejszym tradycyjnym przebraniem karnawałowym w XVIII w. była Bauta. Biała (obecnie również zdobiona) z kwadratową szczęką, dużym podbródkiem i bez ust maska obejmuje całą twarz. Wystający podbródek pozwala użytkownikowi mówić, jeść i pić bez ujawniania swojej tożsamości. Maska noszona była często razem z czarną peleryną i kapeluszem typu tricorn (kapelusz pirata). Co ciekawe Bauta była maską, którą obowiązkowo należało nosić podczas wydarzeń politycznych, kiedy każdy obywatel (mężczyzna) niezależnie od pochodzenia, klasy społecznej był sobie równy. Gwarantowało to powszechne, bezpośrednie, wolne, równe i tajne głosowania.

Źródło: https://www.catawiki.com

Jedną z najpopularniejszych kobiecych masek była Colombina. To półmaska, która zakrywa tylko oczy, nos i górne policzki noszącej ją osoby. Bardzo często zdobiona jest w złoto, srebro, pióra i kryształy. Maska Colombiny, tak jak większość innych, pochodzi z komedii dell'arte, gdzie była służącą i pokojówką. Obecnie maska tego typu noszona jest zarówno przez kobiety jak i mężczyzn, początkowo była jednak odpowiedzią na męską bautę.

Źródło: https://www.catawiki.com

Inną popularną maską, którą nosiły kobiety była maska zwana Moretta albo Servetta Muta (co znaczy niema służąca). To mała, owalna maska z czarnego aksamitu, z szerokimi otworami na oczy, bez rysów twarzy i bez ust. Często kończyła się welonem. Maska miała takie wymiary, żeby tylko ukryć kobiecą tożsamość. W jej wewnętrznej części znajdował się guzik, który należało trzymać w ustach, aby maska nie spadła z twarzy. Z tego względu kobiety w takiej masce nie mogły mówić (stąd Muta). Nadawała kobietom aurę tajemniczości. Damy stały się intrygujące, ponieważ jedynym sposobem, aby uczestniczyć w rozmowie, było ujawnienie swojej tożsamości.

Źródło:https://s-media-cache-ak0.pinimg.com

Kolejną charakterystyczną maską była Medico Della Peste (Lekarz Dżumy), z długim dziobem bociana. Jest jedną z najbardziej dziwacznych i rozpoznawalnych weneckich masek, chociaż na początku jej zastosowanie było zupełnie inne. Była używana w celach ochronnych przez lekarzy podczas kontaktu z chorymi. Dziób wypełniano różnymi ziołami, kwiatami, przyprawami i innymi aromatycznymi przedmiotami, które miały zapobiegać rozprzestrzenianiu się choroby. Lekarze dżumy do maski nosili zwykle długi, czarny płaszcz i czarny kapelusz (pokazujący, że mężczyzna był lekarzem), a także białe rękawiczki i laskę (dzięki czemu mogli badać pacjentów bez fizycznego kontaktu).

Źródło: https://commons.wikimedia.org

Volto (z włoskiego twarz) lub Larva (z łaciny duch) często wykonana jest z białej porcelany lub grubego plastiku. Znana jest również jako maska Obywatela, ponieważ używana była przez zwykłych ludzi podczas wszystkich świąt m.in. dzień św. Marka, Wniebowstąpienie Pańskie. Obecnie równie często pozłacana i bogato dekorowana. Noszona powszechnie z kapeluszem tricorn i płaszczem. Współcześnie noszona najczęściej przez kobiety z nakryciem głowy, welonem, szalem. W przeciwieństwie do Moretty pokrywa szczelnie całą twarz i brodę, rozciąga się aż do uszu i czoła, przedstawia też kontury nosa i ust. W odróżnieniu od Bauty nie może być noszona podczas jedzenia i picia.

Źródło: https://commons.wikimedia.org

Kolejną klasyczną postacią ze sceny włoskiej jest Pantalone. Zwykle przedstawiana jako smutny starzec z dużym nosem przypominającym dziób kruka, wysokimi brwiami i skośnymi oczami (miało to być odzwierciedleniem dowcipu i inteligencji). Podobnie jak inne maski z komedii, Pantalone jest tzw. półmaską. Noszona głównie przez mężczyzn, obecnie jej popularność znacznie zmalała.
Częstym sługą Pantalone, postacią która razem razem z nim pojawiała się na scenie, był Arlecchino (po włosku arlekin, pajac). Jego półmaska, pierwotnie drewniana - później skórzana, w kolorze czarnym miała krótki, przypominający małpi, nos, szerokie i łukowate brwi, zaokrągloną brodę i charakterystyczny guz na czole (oznaczał diabelski róg).




Innym popularnym kostiumem była Gnaga. Ta półmaska w kształcie kota swoją nazwę zawdzięcza dźwiękom, jakie wydaje kot w języku włoskim. Tradycyjnie była noszona przez mężczyzn chcących przebierać się za kobiety. Nikt, kto nosił maskę, nie mógł zostać aresztowany, ponieważ po prostu odgrywał pewną rolę. W związku z tym osoby noszące Gnagę mogły bezkarnie obrzucać wyzwiskami i obrażać nielubiane osoby.

Źródło: https://cdn.catawiki.net